Μαγεία & Ρεαλισμός

ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΠΑIΖΗ ΣΤΟ ΓΑΛΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΟΛΕΙΟ «FNAC» ΣΤΙΣ 9/2/09

(Το κείμενο κρατά τη ζωντάνια του προφορικού λόγου)

 

“Νah ist und schwer zu fassen Got / wo aber Gefahr ist / waechst das rettende auch”

Hoelderlin, ‘Patmos’

"Κοντά είναι και δύσκολο να τον συλλάβεις ο Θεός,
όπου όμως υπάρχει ο κίνδυνος,

εκεί υπάρχει και η σωτηρία".

Θα προσπαθήσουμε ακριβώς να δείξουμε αν υπάρχει σχέση ανάμεσα σε αυτά τα δύο που όλοι θεωρούμε ασύμβατα μεταξύ τους, και αν υπάρχει σχέση , ποια είναι αυτή.

Μαγεία και Ρεαλισμός , δύο έννοιες φαινομενικά ασύμβατες , δύο καταστάσεις που δεν έχουν καμία σχέση, και αν ρωτήσουμε τον οποιονδήποτε θα μας πει πως δεν γίνεται να παντρεύεται η μαγεία με τον ρεαλισμό. Σήμερα θα δείξουμε τον ρεαλισμό της μαγείας και την μαγεία στην οποία μπορεί να καταλήξει ο ρεαλισμός .Αλλά για να το κάνουμε αυτό θα πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τους όρους που χρησιμοποιούμε. Θα μου επιτρέψετε να κάνω μια μικρή αναδρομή στην έννοια του ρεαλισμού και να προσπαθήσω να τον προσδιορίσω με όσο γίνεται ακριβέστερο τρόπο, διότι μόνο αν έχουμε κάτι προσδιορίσει με ακρίβεια , μπορούμε και να τον κατανοήσουμε και αμέσως μετά, αφού ακριβώς εννοούμε με τον όρο μαγεία και θα δούμε την μαγεία του ρεαλισμού και τον ρεαλισμό της μαγείας.

Ας ξεκινήσουμε πρώτα με τον Ρεαλισμό : Ρεαλισμός , όλοι το ξέρουμε, λέξις λατινική, από το real που αυτό πάλι βγαίνει από την λέξι res που σημαίνει πράγμα. Ο ρεαλισμός σημαίνει πάντα την απεικόνιση της πραγματικότητας και βέβαια και στην λογοτεχνία ακριβώς , ο ρεαλισμός αυτό πετυχαίνει ως λογοτεχνική τεχνοτροπία , να απεικονίζει την πραγματικότητα με όσο γίνεται ακριβέστερο τρόπο και πληρέστερα άρα στην λογοτεχνία ο ρεαλισμός σημαίνει απεικονίζω μια συγκεκριμένη πραγματικότητα και δείχνει βέβαια και τα αίτια τα οποία παράγουν αυτήν την συγκεκριμένη πραγματικότητα εάν μένουμε μόνο στην περιγραφή , τότε στην λογοτεχνία ο ρεαλισμός στην λογοτεχνία είναι περισσότερο νατουραλισμός , ο πραγματικός ρεαλισμός είναι στην λογοτεχνία , επαναλαμβάνω , θέλει να απεικονίσει την πραγματικότητα και να συλλάβει τα αίτια τα οποία έχουν παράγει την συγκεκριμένη πραγματικότητα . Άρα η πρώτη έννοια του ρεαλισμού έχει το στοιχείο της απεικονίσεως και περισσότερο εδώ επαναλαμβάνω , ο ρεαλισμός εδώ , με την σημασία αυτή , χρησιμοποιείται στην λογοτεχνία , απεικόνισης της πραγματικότητας και προσπάθεια εντοπισμού των αιτιών που έχουν παράγει την συγκεκριμένη πραγματικότητα, όμως ρεαλισμός, όπως τον χρησιμοποιούμε στην καθημερινή ζωή , έχει και την σημασία του ότι αξιοποιώ μια πραγματικότητα ώστε να έχω κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα . Άρα ο ρεαλισμός, με την ονομασία του κοινού νου , του common sense όπως λέμε , έχει περάσει αυτός ο αγγλικός όρος και στην γλώσσα μας , σημαίνει ότι στηρίζομαι σε μία πραγματικότητα , αξιοποιώ τα δεδομένα της ώστε να μπορέσω να την χειριστώ και να δράσω επ΄ αυτής , άρα ο ρεαλισμός σημαίνει την χρήση της πραγματικότητας και αποτελεσματική δράσι και βέβαια , <<το χρήσις>> εδώ πέρα προϋποθέτει πρώτα ότι ξέρω αυτήν την πραγματικότητα διότι για να μπορέσω να χρησιμοποιήσω κάτι είναι αυτονόητο ότι πρέπει πρώτα να το γνωρίζω. Άρα ρεαλισμός με την καθημερινή έννοια σημαίνει : γνωρίζω μια πραγματικότητα στις λεπτομέρειες τις , ει δυνατόν στηρίζομαι σ΄ αυτήν αξιοποιώ όλα της τα δεδομένα, ,ώστε η δράση μου επ΄ αυτής της πραγματικότητας να είναι αποτελεσματική .

Είναι δηλαδή αυτό που λέμε στην γλώσσα της φιλοσοφίας μια εργαλειακή αντίληψη για την πραγματικότητα , ώστε η δράσις μου να μην πέσει στο κενό , να είναι αποτελεσματική.

Στην Φιλοσοφία ο Ρεαλισμός είναι ρεύμα το οποίο αντιτίθεται στον περίφημο ιδεαλισμό.

Ο Ρεαλισμός υποστηρίζει ότι η πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από μας και βέβαια ότι δεν είναι δημιούργημα κάποιον ιδεών μας . Βέβαια ο Ρεαλισμός ο ακραίος στην φιλοσοφία φθάνει πολλές φορές να γίνετε και υλισμός , δηλαδή αναγνωρίζει ορισμένη πραγματικότητα – την – ύλη , ως μοναδική , πρωταρχική. Αλλά υπάρχουν και στην φιλοσοφία τάσεις ρεαλιστικές οι οποίες με έναν περίεργο τρόπο, θα το εξηγήσω μετά , καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι μπορεί η <<πραγματική πραγματικότητα >> να μην είναι υλικής φύσεως αλλά να είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Δηλαδή ο ρεαλισμός στην φιλοσοφία προσπαθεί να ανίχνευση τα επίπεδα της πραγματικότητας . Δηλαδή να δει τι είναι αυτό που ονομάζουμε πραγματικό και αυτό που λέμε πραγματικότητα μήπως δεν είναι μόνο το ότι αγγίζουμε με τις πέντε αισθήσεις αλλά μήπως είναι κάτι τελείως διαφορετικό και βέβαια πρίν προχωρήσω να το εξηγήσω αυτό , θέλω να σας πώ πως ο μεγαλύτερος ίσως φιλόσοφος των αιώνων , που έχουμε την τιμή να είναι πατριώτης μας – ο Πλάτων- υποστήριζε πως η πραγματική πραγματικότητα δεν είναι αυτή που βιώνουμε με τις πέντε αισθήσεις αλλά η πραγματικότητα αλλά η πραγματικότητα αυτή που συνδέεται με τον χώρο των ιδεών , με κάτι δηλαδή νοητό , με κάτι μη απτό , με κάτι αφηρημένο . Θα σας εξηγήσω πώς ο ρεαλισμός με αυτήν την μορφή του φθάνει να αρνείται ότι η πραγματική πραγματικότητα είναι η υλική πραγματικότητα αλλά ότι πιο πραγματικό είναι κάτι το οποίο είναι τελείως νοητό, με αυτήν την σημασία θα το δούμε πώς συνδέεται και με την μαγεία. Αυτά όσον αφορά τις τρεις βασικές έννοιες και συνιστώσες του ρεαλισμού . Δηλαδή ρεαλισμός σημαίνει :

 α) απεικονίζω την πραγματικότητα

β) χρησιμοποιώ την πραγματικότητα ώστε να μπορέσω γνωρίζοντας την να έχω αποτελεσματική δράση και

γ) Είναι το ρεύμα εκείνο το οποίο προσπαθεί να δει τα επίπεδα της πραγματικότητας και να δει ποια είναι η πραγματική πραγματικότητα αυτό που ο Πλάτων ονόμαζε <<όντως ον>>, αυτό δηλαδή που πραγματικά υπάρχει. Πριν προχωρήσω στο τρίτο μέρος που είναι το πιο ζόρικο και το πιο φιλοσοφικό και εκεί βέβαια θα χρησιμοποιήσουμε πολύ τεχνικούς όρους της φιλοσοφίας – βέβαια θα προσπαθήσω να τους πώ με τον απλούστερο δυνατό τρόπο πολύ γρήγορα για να δούμε πώς η μαγεία συνδέεται με τον ρεαλισμό ως απεικόνιση της πραγματικότητας και με τον ρεαλισμό ως χρήση της πραγματικότητας ώστε να μπορέσω να επέμβω σε αυτήν.

Αλλά πριν το κάνουμε αυτό θα προσπαθήσουμε να δώσουμε, και όσο είναι δυνατόν βέβαια αυτό , ένα ορισμό της μαγείας. Τι εννοούμε με τον όρο Μαγεία. Για να δούμε τι σημαίνει αυτός ο όρος . Καταρχήν η δραστηριότητα αυτή που ονομάζεται μαγεία είναι πανάρχαιη και εφ΄ όσον έρευνες και Άγγλων και Αμερικάνων όπως η Murvey έχουν αποδείξει ότι πριν την παρουσία του χριστιανισμού υπήρχε ένας ολόκληρος πολιτισμός που στηριζόταν σε αυτό που ονομάζουμε Μαγεία, αλλά επίσης και μεγάλοι φιλόσοφοι όπως ο Comte υποστηρίζουν ότι πριν τον επιστημονικό τρόπο σκέψης υπήρχε ο μεταφυσικός τρόπος σκέψης, και πριν από τον μεταφυσικό τρόπο σκέψης ο μαγικός θρησκευτικός τρόπος σκέψης. Άρα πριν την εμφάνιση της κοσμογονίας του Χριστιανισμού υπήρχε ένας ολόκληρος πολιτισμός που στηριζόταν σε αυτό που λέγεται Μαγεία και που , προσέξτε, ακόμα δεν δώσαμε ορισμό κι επίσης ανθρωπολόγοι όπως ο περίφημος Strauss στο έργο του <<Άγρια Σκέψη>> La pensse sauvage γράφει ότι υπήρχε μια πρωτόγονη μαγική σκέψη. Άρα μαγεία είναι κάτι το πανάρχαιο το οποίο με κάποιους τρόπους επιβιώνει ακόμα και σήμερα. Αν δώσουμε έναν ορισμό της μαγείας θα λέγαμε:

Μαγεία είναι η δραστηριότητα εκείνη η οποία προσπαθεί (προσέξτε τον ορισμό) με χρήση υπερβατικών δυνάμεων θα λέγαμε , έξω από το δικό μας πεδίο , είναι η δραστηριότητα εκείνη η οποία χρησιμοποιώντας δυνάμεις που είναι έξω από το φυσικό πεδίο , θα τις πούμε υπερβατικές προσπαθεί με την βοήθεια αυτόν των δυνάμεων να φέρει αποτέλεσμα στο φυσικό πεδίο.

Δηλαδή η μαγεία αναγνωρίζει ότι η πραγματικότητα (και παρακαλώ να το προσέξουμε αυτό) εκτείνεται πολύ πέρα από το φυσικό πεδίο , εκτείνεται και σε ένα πεδίο ας το πούμε υπερβατικό. Σ΄ αυτό το υπερβατικό πεδίο πιστεύει ότι υπάρχουν ας το πούμε δυνάμεις ,των οποίων δυνάμεων αν πάρουμε την βοήθεια μπορούμε να έχουμε επίτευξη στο φυσικό πεδίο θα το πω παρά πολύ απλά – Μαγικός τρόπος σκέψης- είναι και όταν κάποιος ζητάει την βοήθεια κάποιου αγίου ώστε αυτός να μεσολαβήσει ώστε να γίνει καλά, για παράδειγμα ή να πετύχει κάτι στην εργασία του κάποιος. Άρα μαγεία είναι πάντα μια δραστηριότητα που προσπαθώντας να προσελκύσει δυνάμεις από ένα υπερβατικό πεδίο θέλει να φέρει αποτελέσματα επαναλαμβάνω, που ?- στο φυσικό πεδίο - .Αυτός είναι ο ορισμός της μαγείας , και κάθε μαγική δραστηριότητα , ας την πούμε λευκή, ας την πούμε μαύρη αυτό προσπαθεί να πετύχει: να καλέσει την βοήθεια κάποιον υπερβατικών δυνάμεων, ώστε να μπορέσει να φέρει αποτέλεσμα στο φυσικό πεδίο.

Η πρώτη μορφή μαγείας που όλοι οι μελετητές του φαινομένου συμφωνούν ότι έτσι πρέπει να λέγεται , ήταν η λεγόμενη συμπαθητική μαγεία από το ρήμα το δικό μας , συν – πάσχω , πάσχω μαζί με άλλους. Τι είναι ακριβώς συμπαθητική μαγεία? – Είναι εκείνη η μορφή μαγείας η οποία υποστηρίζει ότι όταν έχω απεικόνιση, εικόνα κάποιου πράγματος , μπορώ να έχω και το ίδιο το πράγμα. Πάρα πολύ απλά σε πρωτόγονη εποχή για να τραφούν οι άνθρωποι , έπρεπε να κυνηγήσουν και βέβαια για να έχουν αποτελεσματικότητα στο κυνήγι θα έπρεπε να φτιάξουν πρώτα μια εικόνα ενός ελαφιού δεμένου πληγωμένου ή και νεκρού, και πίστευα πως έχοντας αυτήν την εικόνα , θα μπορέσουν πιο εύκολα να ελκύσουν το ελάφι, ώστε να το σκοτώσουν πιο εύκολα και βέβαια να επιβιώσουν.

Άρα η συμπαθητική μαγεία βασίζεται στην δύναμη που έχει η απεικόνιση της πραγματικότητας στην δύναμη της εικόνας και πιστεύει πως αν έχω την εικόνα μπορώ αφού το έχω πετύχει σε φανταστικό επίπεδο- να το κερδίσω και στο πραγματικό επίπεδο, στο ρεαλιστικό. Μα για να θυμηθούμε μήπως ο ρεαλισμός είπαμε ότι σε πρώτη σημασία σημαίνει απεικόνιση ποιάς? – της πραγματικότητας-, και η μαγεία ακριβώς τι κάνει? Απεικονίζει μια πραγματικότητα , ετσι και μετά να μπορέσει να κερδίσει αυτήν την συγκεκριμένη πραγματικότητα. Δηλαδή πιστεύει ότι η δράση στο φανταστικό επίπεδο θα φέρει αποτέλεσμα και στο πραγματικό ρεαλιστικό επίπεδο. Άρα η μαγεία έχει τον ρεαλισμό της και νομίζω ότι έχουμε καταλάβει πως με την πρώτη σημασία του ρεαλισμού η απεικόνιση πραγματικότητας , η μαγεία ως συμπαθητική μαγεία είναι απόλυτα συμβατή. Νομίζω πως έγινα απόλυτα κατανοητός.

Για να δώσουμε τώρα την δεύτερη σημασία του ρεαλισμού, όπου ο ρεαλισμός σημαίνει : βασίζομαι στην πραγματικότητα ώστε να μπορέσω να δράσω με αποφασιστικό τρόπο πάνω σ΄ αυτήν . Για να το δούμε λίγο με αυτήν την σημασία. Λέω λοιπόν ότι με την δεύτερη σημασία θέλω να έχω χειρισμό κάποιας πραγματικότητας, ώστε με τον χειρισμό αυτό να οδηγηθώ σε αποτελεσματική δράση. Για να δούμε αυτό πώς <<παντρεύεται με την μαγεία>>.

Η μαγεία όπως είπαμε και πριν πιστεύει πως η πραγματικότητα είναι πολύ πέρα από το φυσικό πεδίο. Σε όλες τις μαγικές δοξασίες αυτό είναι ξεκάθαρο. Άρα υπάρχει μια άλλη πραγματικότητα πέρα από την πραγματικότητα που αντιλαμβανόμεθα με τις πέντε αισθήσεις, πέρα από το φυσικό πεδίο . Άρα λοιπόν η μαγεία δεχόμενη ότι υπάρχει και μια άλλη πραγματικότητα πιστεύει πως αν γνωρίσει κάποιος αυτήν την πραγματικότητα και τις δυνάμεις που περικλείει αυτή η πραγματικότητα θα μπορέσει με χρήση πλέων αυτών των δυνάμεων της άλλης πραγματικότητας να επέμβει με την δράση της και να φέρει κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Δηλαδή απλά ο Μάγος λέει θέλω εγώ να πετύχω το Χ, για να πετύχω το Χ θα πρέπει να πάρω βοήθεια από το Α,Β,Γ… Μα το Α,Β,Γ στο φυσικό πεδίο δε υπάρχει, υπάρχει σε ένα άλλο πεδίο που δεν έχει σχέση με το δικό μας φυσικό πεδίο .Άρα αν εγώ μάθω το πεδίο αυτό και μπορώ να το χρησιμοποιήσω και να το χειρισθώ μπορεί να έχω την αποτελεσματική δράση και να πετύχω το Χ…. Άρα η μαγεία πάλι τι κάνει? Προσπαθεί να μάθει και αόρατες πτυχές της πραγματικότητας , να χειριστεί αυτήν την αόρατη πραγματικότητα ώστε η δράση της να είναι αποτελεσματική (πάλι με την δεύτερη σημασία του ρεαλισμού) γιαυτόν τον λόγο κάθε μαγική δραστηριότητα έχει ρεαλιστικό χαρακτήρα με την σημασία ότι προσπαθεί να αξιοποιήσει όλη την δυναμική του πραγματικού- του ρεαλιστικού.

Όλες τις δυνάμεις του πραγματικού που δεν είναι μόνο το ορατό,

αλλά και ο κόσμος του αοράτου.

Ως συμπαθητική μαγεία η μαγεία συνδέεται κατ εξοχήν με τον ρεαλισμό γιατί υπάρχει το στοιχείο της απεικονίσεως ως μαγεία με την σημασία χρησιμοποιώ την πραγματικότητα για αποτελεσματική δράση είναι πάλι ρεαλισμός , γιατί ο ρεαλισμός τι θέλει ? Να ξέρω την πραγματικότητα , ώστε να μπορέσω να δράσω αποτελεσματικά επ΄ αυτής. Για να δούμε όμως και μια άλλη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην μαγεία και την πραγματικότητα .

Είπαμε προηγουμένως ότι ο ρεαλισμός σε μια ακραία του μορφή – φθάνει σε σημείο να αρνηθεί- μην σας φαίνεται περίεργο- ακόμα και την φυσική πραγματικότητα και να αποδεχθεί ότι η πραγματικότητα στην εσώτερη ουσία της δεν είναι τόσο ύλη , αλλά είναι περισσότερο κάτι το νοητό. Και έφερα ως παράδειγμα τον μεγάλο Έλληνα φιλόσοφο τον Πλάτωνα , που δεχόταν τον χώρο τον ιδεών ως πραγματικό.

Θα προσπαθήσω με όσο γίνεται πιο απλό τρόπο να γίνει αυτό κατανοητό.

Ότι γνωρίζουμε για τα αντικείμενα που είναι γύρο μας είναι πληροφορίες που μας δίνουν οι πέντε αισθήσεις , τις επεξεργάζεται ο νους και σχηματίζει μια παράσταση . Άρα αυτό που εγώ ξέρω για το αντικείμενο , είναι πληροφορίες των πέντε αισθήσεων και της παραστάσεως που έχω σχηματίσει με την βοήθεια του νου. Αυτά τα έχει ξεκαθαρίσει ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Καντ και δεν θέλω να σταθούμε εμείς σε αυτό . Άρα σε τελευταία ανάλυση το μόνο πραγματικό είναι η ιδέα που έχω για αυτό, δεν είναι το ίδιο το αντικείμενο. Πώς είναι αυτό το ίδιο το αντικείμενο δεν θα το μάθω ποτέ. Το μόνο που ξέρω είναι η παράσταση που έχω για το αντικείμενο. Άρα βλέπουμε ότι ο ρεαλισμός σε μία δυναμική μορφή φτάνει σε σημείο να αποδεχθεί πιο πραγματικές τις ιδέες που έχουμε στο νου μας για κάτι παρά το ίδιο το αντικείμενο.

Προσέξτε κάτι το αντικείμενο πως είναι πραγματικά δεν θα το μάθω ποτέ , το μόνο που ξέρω είναι η εικόνα που έχω για το αντικείμενο. Και βέβαια βλέπουμε εδώ ότι ένα ρεύμα που παρα φαίνεται να είναι βασισμένο στην πραγματικότητα , να αμφισβητεί την ίδια την πραγματικότητα λέγοντας πως οι πληροφορίες που έχουμε για αυτήν είναι μόνο δεδομένα που έχουμε πάρει από αυτήν και τα έχει επεξεργαστεί ο νους μας. Άρα ο ρεαλισμός καταλήγει τελικά στο να αποδειχθεί ως πιο πραγματικό κάτι που δεν είναι απτό , δεν είναι υλικό, κάτι που είναι ιδεατό , νοητό και βέβαια πάρα πολύ μεγάλοι ρεαλιστές , όπως είπα πριν ο Πλάτων , δέχονται ότι πιο πραγματικές είναι οι ιδέες για ένα πράγμα παρά το ίδιο το πράγμα το οποίο το ονόμαζε απείκασμα (απεικόνισμα) αυτών των ιδεών . Δηλαδή για τον Πλάτωνα πιο πραγματική είναι η ιδέα π.χ του μαρκαδόρου , παρά ο ίδιος ο μαρκαδόρος . Από την ιδέα του μαρκαδόρου παράγονται οι μαρκαδόροι , και το κάθε φυσικό αντικείμενο. Τα φυσικά αντικείμενα φθείρονται , αυτά που αιώνια παραμένουν είναι οι ιδέες .

Άρα βλέπουμε ότι ο ρεαλισμός σε μια ακραία του μορφή φθάνει στο σημείο να αποδέχεται ως κάτι πραγματικό κάτι που δεν είναι απτό, αυτό το οποίο είναι νοητό και πιστεύει ότι το νοητό έχει μεγαλύτερη δύναμη και μέσω αυτού μπορεί να επίδραση κάποιος στο φυσικό πεδίο.

Από αυτά τα λίγα που είπαμε , νομίζω πως φαίνεται ξεκάθαρα ότι με τις τρείς σημασίες του ρεαλισμού συνδέεται η μαγεία και αυτό γιατί η μαγεία έχει τον ρεαλισμό της και ο ρεαλισμός έχει την μαγεία του ειδικά όταν ο ρεαλισμός φθάνει στο σημείο να φαίνεται να αρνείται τον ίδιο του τον εαυτό και να δέχεται ως πραγματικό όχι το υλικό αλλά το νοητό.